به این حدیث عجیب که  شیخ متقدمین، حضرت صدوق آن را در کتاب مجالس نقل کرده، عنایت کنید «1»:

زمانى که ابن ابى العوجاء آن مادى‏گراى ملحد به همراه جماعتى از همراهان خود نزد امام صادق علیه السلام نشستند و آن اعتراض‏هاى جسورانه و بى‏ادبانه را در مورد مسئله حج عنوان کرد، امام صادق علیه السلام فرمود:

برازنده‏ترین سلطان فرمانده که باید برابر او سان داد و برابر امر او سر اطاعت فرود آورد و از نافرمانى او حذر کرد، خداست که منشى‏ء ارواح و صور است.

ابن ابى العوجاء گفت: این سلطان فرمانده غایب است و تو حواله به غایب مى‏دهى.

امام علیه السلام فرمود: غایب آن جسم است که وقتى منتقل از مکانى به مکان دیگر شد، از مکان اول غایب است و در مکان دوم حاضر است ولى خدا که جسم نیست که انتقال برایش تصور شود، پس غایب نیست وحضور دارد، ولى ما حضور نداریم مگر بواسطه پرچم.

ابن ابى العوجاء سرافکنده برگشت، با یاران و همراهان مى‏گفت: من از شما خواسته بودم که مرا به روى سجاده‏اى بنشانید، شما مرا بر زیر پاره اخگرى، آتش مجمرى افکندید، آنان گفتند:

تو در مجلس امام صادق بس حقیر بودى!!

آرى، آن جناب غایب نیست، غایب ما هستیم که با اطاعت از دستورهاى او و پوشیدن لباس تقوا لایق حضور مى‏شویم، تا جایى‏که به مقام فنا رسیده جز او چیزى را نبینیم.

حرمت این خانه را با فراهم آوردن خشوع و خضوع نگهدارید و چون خواستید به آن مقام بروید با خلوص نیت و پاکى همه جانبه حرکت کنید که بینایان راه با همه عظمتى که داشتند خود را در آنجا بسیار کوچک مى‏کردند و بسیار حقیر مى‏دیدند.

آرى، بزرگان دین خود را در این راه ندیده مى‏گرفتند و با کوچک کردن خود در تعظیم و بزرگداشت آن هر چه بیشتر مى‏افزودند، تاجوران محیط دین با تواضع و خاکسارى پى در پى خود را به این درگاه حق مى‏رساندند، حتى در اردوى امن جهان خود را مصغر و جزء مى‏کردند، با آن که بزرگ بودند و مکبر و کل.

از اولیاى اسلام، تواضع و خاکسارى را بنگرید تا چه حد و چه اندازه در این راه خویشتن را ناچیز مى‏شمردند. ائمه مسلمانان علیهم السلام آنقدر در جنب این خانه وارد شده و خود را نادیده مى‏گرفتند که تشخص خود را هیچگاه مانع از تکرار خاکسارى بر در این خانه قرار نمى‏دادند.

حج امام مجتبى علیه السلام‏

حضرت امام حسن مجتبى علیه السلام در سفرهاى حج خود که بیست و پنج مرتبه بود، خاکسارانه پیاده راه مى‏پیمود و این پیاده‏روى نه به خاطر نداشتن مرکب سوارى بوده و نه از دریغ و مضایقه از بذل مال در راه آن، بلکه دستور مى‏دادند مرکب‏هاى سوارى را پیشاپیش یدک مى‏کشیده‏اند و خود براى تواضع پیاده مى‏رفتند. تعداد مرکب‏ها آنقدر زیاد بود که موکب‏ خیل باعظمت مى‏نمود و آن قدر در شخص خواجه تواضع بود که خاکسارانه مى‏نمود.

به احترام حضرت امام حسن علیه السلام برادر عظیم القدرش امام حسین علیه السلام هم پیاده مى‏شد، حسنین علیهما السلام براى تواضع و درک ثواب پیاده راه مى‏رفتند ولى مرکب‏هاى آنان که یدک کشیده مى‏شد پیشاپیش مى‏رفت. همین که خلایق مى‏دیدند که حسنین علیهما السلام از عقب موکب قدم مى‏زدند، آن ها هم پیاده مى‏شدند.

آرى، هر کس معرفتش به صاحب این بیت بیشتر باشد، تواضع و انکسارش، و خشوع و خاکساریش نسبت به صاحب بیت بیشتر و عشق و علاقه‏اش به محبوب عالم وافرتر و کامل‏تر است.

این‏گونه انسان است که از او جز او نمى‏خواهد و از وى جز وى نمى‏طلبد و همین انسان است که با رسیدن به بیت از بیت چشم پوشیده و محو جمال صاحب بیت مى‏شود و با زبان حال و اشک‏ریزان به محضر محبوب و معشوق خود عرضه مى‏دارد:

حج امام صادق علیه السلام‏

امام جعفر صادق علیه السلام در سفرى از سفرهاى حج خود افتخار هم سفرى خود را به مالک بن انس داد.

وقتى به میقات رسیدند، مالک مى‏گوید:

هنگام احرام که راحله شتر امام علیه السلام به صحرا برسید هرچه مى‏خواست لبیک را به صداى بلند بگوید، صدا در گلوى او گلوگیر و متقطع مى‏شد و نزدیک بود از راحله بیفتد.

من گفتم: اى پسر رسول خدا! لبیک بگو، چاره‏اى نیست از این که بگویى، فرمود:

اى پسر ابو عامر! چسان جسارت و جرأت کنم که بگویم: «لَبَّیْکَ اللّهُمَّ لَبَّیْکَ». ترس و هراس و وحشت از آن دارم که خداى عزت و جلال به من بگوید: «لالَبَّیْکَ» «2».

امام علیه السلام است که با معرفت کامل در میقات حریم الهى حاضر مى‏گردد. البته مشاعر آن انسان الهى مستغرق معنویات وحى آسمانى‏ مى‏شود و تمام اسرار حرم را در میقاتگاه درمى‏یابد و حد و حدود خود را با حد و حدود این بارگاه تطابق مى‏دهد، او از حد و حدود این سرحد واقف است و از همه جهات به حد و حدود خویشتن هم مو به مو آگاه است، البته وقتى با حد و حدود حریم کبریایى خود را مقابل مى‏بیند، لکنت در زبان مى‏آید و وقفه به او رخ مى‏دهد و مالک خود نیست.

دیده‏اید که در مقابل کوه، انسان چقدر خود را کوچک مى‏بیند، عظمت کبریایى را کوه کوه از همه جانب فرض کنید که انسان از همه طرف کوچک مى‏شود.

در مقابل آن عظمت بى‏نهایت در بى‏نهایت، این موجود کوچک چه کند و چگونه بایستد و چه بگوید؟

امام صادق علیه السلام در سفر حج دیگر، افتخار هم کجاوگى خود را به ابان بن تغلب داده بودند. وى بزرگ اصحاب امام باقر علیه السلام بود و سى هزار حدیث از امام جعفر صادق علیه السلام روایت کرده است. وقتى ابان به مدینه وارد مى‏شده، یک ستون از مسجد الرسول صلى الله علیه و آله را به او اختصاص مى‏داده‏اند که جلوس کرده، تدریس کند، امام علیه السلام به او فرموده بود: اى ابان! در مسجد مدینه جلوس کن و فتوى بده که من دوست دارم مثل تو در شیعیان من باشد «3»- ابان در مورد حج امام مى‏گوید:

وقتى امام صادق علیه السلام به سرحد حرم رسید، میله‏هاى اعلام حرم پیدا شد، دستور فرمود:

شتر را نگه داشتند و پیاده شد، ابان هم پیاده شد، ابان مى‏گوید: امام‏ براى ورود به حرم غسل کرد، من هم غسل کردم، بعد امام دعاى ورود به حرم را خواند و گریست، سپس براى ورود به حرم پاها را برهنه کرد و با پاى برهنه در حال تواضع قدم در حرم نهاد و قدم برداشت و فرمود:

اى ابان! هر کس این عمل را بجا آورد، براى خدا، اینطور که من بجا آوردم و تو دیدى، خداى سبحان صد هزار سیئه از او محو مى‏کند و صد هزار حسنه براى او مى‏نویسد و صد هزار درجه براى او ترفیع دهد و صد هزار حاجت او را برآورد «4».

حج یا معراج ملکوتى‏

چون با دیده بصیرت به عمل حج بنگرى، آن را معراجى ملکوتى براى روح خواهى یافت که از برکت آن معراج، به فیوضات عالى الهى مى‏رسى.

یکى از بینایان راه مى‏گوید:

عمل حج را نمى‏توان با سایر مقررات دین مقایسه نمود، چه، براى بسیارى از عبادات مانند: نماز و روزه و ذکر خداوند و مانند این‏ها اگر چه تأثیر و نتیجه نیکو در روحیه شخص دارد، امّا آن اثر به هر اندازه که باشد، محدود به حد معینى است، ولى عمل حج اگر از روى التفات و با رعایت ارکان و شرایط مقرره باشد و به علت عدم توجه به حقیقت آن تباه نشود، کارزارى است که انسان را به تمامى آنچه گفته شد، مى‏رساند.

حج در روان انسان نیرویى ایجاد مى‏کند که تا زنده است، در پنهان و آشکار نگهبان او خواهد بود و این همان فیض الهى است که از برکت این معراج نصیب آدمى مى‏گردد.

حج‏گزار هنگامى که مهیا مى‏شود از خانه‏اش خارج گردد، اگر به مقصود خویش و رفعت شأن خود آگاه باشد و آن را چنان که سزاوار است دریابد و به نور الهى به آن نظر افکند و بخواهد، آن راه را بر طبق هدایت و راهنمایى حضرت پروردگار طى نماید، دل او متوجه عالم دیگرى خواهد شد و از ظواهر ناپایدار به حقایقى استوار بینا مى‏شود.

در آن هنگام است که خواهان بى‏نیازى و توانایى خود مى‏گردد، نه آنچه تاکنون خواهنده آن بوده است و مهیاى آن مى‏شود که همه خواهش‏ها و تاریکى‏هاى طبیعت را از خود پاک سازد!!

این نخستین اندیشه است که حج‏گزار احساس مى‏کند، یعنى تأثیر این حقیقت ملکوتى را در شناسایى مقام نفس انسانى و برترى روح از بستگى به ظواهر زندگى دنیایى.

هنگامى که حاضر میقات شد، غسل کرد و جامه احرام در بر نمود، دل او از جلال آن اندیشه‏ها و ملکاتى که در نفس او پیدا شده است پر گشته و زندگى و همه شؤون آن را از خود دور مى‏افکند.

در آنجا نمى‏بیند خود را، مگر فردى از لشکریان خداوند متعال که آنان را خوانده و به اجابت موفق گشته‏اند.

به‏قول الهى آن عارف شوریده حال:

هنگامى که حاجى پوشش و کیفیت خود را تغییر داد و خوارى و بیچارگى خود را آشکار نمود، بر خود لازم مى‏داند که دلش پاک و کردارش پاکیزه و گفتارش راست و بى‏آلایش باشد، کسى را از خود نرنجاند و براى خشنودى حضرت پروردگار از روى صفا و حقیقت از خود بگذرد و هستى خود را از هرگونه آلودگى و آمیختگى به اغراض، دور و متوجه حق تعالى سازد.

در نتیجه هنگامى که عملش را تمام نموده نور معرفت، دل او را گرفته و روشن ساخته و گوشه‏هاى قلب او از همه رخنه‏هاى ریز و باریک شرک و کفر پاک شده است و فایده عملش در همه ابعاد و زوایاى وجود او سرایت نموده، همه را اسلام آورنده و در راهى که خداوند متعال مقرر فرموده پشتیبان یکدیگر و همدست و هم‏آهنگ و یگانه و خرسند مى‏بیند. نفس او به روح تبدیل گشته و گمان و اندیشه بى‏جاى او را تعقل و دانش‏هاى بى‏حقیقت او را حکمت و برهان جایگزین گشته است. صفات زشت او نیکو و پسندیده شده و شهوات او به عفت و پاک دامنى، خشم او به بردبارى و عزم برکارهاى خیر، لذت شخصى او به دوستى و محبت، نومیدى او از خیر و رحمت خداوندى به امیدوارى، و ناسپاسى او سپاس‏گزارى و آز او به توکل بر خداى، توانایى او به مهربانى، حماقت او به فهم و زیرکى، بى‏پروایى و رسوایى او به نیکى و پرستش خداوندى، خودخواهى او به فروتنى و نرمى، بیهوده‏گویى به خاموشى، برترى‏جویى و گردنکشى او به تسلیم بودن و از هر گزندى پاک شدن تبدیل مى‏گردد و اینها همه از فضائل دیگرى است که نتیجه و اثر حج است.

دورنمایى از حقیقت عبادات‏

انسان جامع همه استعدادهاست، قواى روحانى و ملکوتى در حدى که انسان را به عالى‏ترین مدارج کمال برساند، در انسان قرار داده شده است و رسیدن به کمالات و حقایق براى فرزندان آدم دنیاست. حضور در دنیا، مستلزم جسم داشتن و تبعات جسم از قبیل غریزه خوردن، آشامیدن و شهوت است.

اگر راه شکم و شهوت بدون حد و مرز باز باشد، انسان به تدریج محکوم این دو برنامه شده و وجود او به درّنده‏اى غیر قابل تصور مبدّل خواهد شد.

راه جلوگیرى از تجاوزات شکم و شهوت- که ملت‏هایى را به غرقاب هلاکت انداخته- تنها عبادت است، آن هم عبادتى که وحى آن را براى آدمى تنظیم کرده باشد.

بندگان واقعى چراغ زندگى و گل گلستان حیات و گوهر گرانبهاى صدف آفرینش هستند. یکى از بینایان راه درباره عبادت چنین آورده است:

بدان که مقصود اصلى از آفرینش انسان، معرفت خداوند متعال و رسیدن به دوستى او و مأنوس شدن به حضرت اوست.

رسیدن به این مقام موقوف است بر صفاى نفس و تجرد آن، هراندازه که صفاى نفس بیشتر و وارستگى آن شدیدتر باشد، انس و علاقه آن نسبت به خداوند متعال افزون‏تر خواهد بود.

بدیهى است که صفاى نفس و تجرد آن منوط است به پیراستگى از شهوت‏هاى نفسانى و اجتناب از لذت‏هاى بدنى و آرزوهاى پست حیوانى و عدم تعلق به مال و منال دنیوى؛ زیرا همه این‏ها در صورتى که خارج از حدود شرع باشند موانعى هستند که انسان را از معارف الهى و نفحات قدسى بازمى‏دارد و هیچ چیز روح انسانى را از نزدیک شدن به عالم قدس که از آن نزول یافته مانع نمى‏شود، مگر آنچه به نام مشتهیات نفسانى نامیده شده، از قبیل غرایز حیوانى و ناستوده‏هاى اخلاقى و کردارهاى شیطانى و هم چنان که ظرف، تا هنگامى که از آب پر مى‏باشد ورود هوا به داخل آن امکان ندارد، نفوس انسانى نیز تا خالى و وارسته از صفات و ملکات نکوهیده نباشد، نور الهى چنان که شایسته است قلوب آنان را روشن نخواهد نمود.

نفوس به هر نسبت که از این پلیدى‏ها پاک شوند، انوار دانش بر دل آن‏ها اشراق بیشترى یافته و بخشش‏هاى یزدانى بر آن‏ها روى مى‏آورد.

به عکس نفوسى که به غیر خدا اشتغال دارند، معرفت و شناسایى پروردگار و حلاوت و دوستى و انس با او در دل آن‏ها جاى نخواهد گرفت. به هر اندازه که تجرد نفس کمال یابد، ایمان و یقین بیشتر مى‏شود و صفات عالیه و فضائل کم‏نظیر و بلندى که نفس انسانى در آن مرحله از صفا و تجرد خواهان است بر او فرود مى‏آید.

بدین جهت عباداتى که به منزله نردبان ترقى و راه وصول به این کمال است تشریع شده است.

پاره‏اى از آن‏ها انفاق مال و بخشیدن مال است که باعث انقطاع انسان از آزمندى به دنیاست، مانند زکات و خمس و صدقات. این انقطاع همان علت غایى تشریع انفاق است که به اصطلاح دانشمندان، «غرض از تشریع» نامیده مى‏شود، اگر چه بهره بردن پاره‏اى از مردم نیز بر آن مترتب است.

بعضى از آن‏ها خوددارى و اجتناب از شهوات و لذات است مانند روزه؛ و پاره‏اى از آن‏ها به منظور پرداختن دل به یاد خداوند متعال و توجه آن به سوى او توأم با حرکات خاص گوناگون جسمى است مانند نماز.

و معرفت حاصله از فکر و نور خلقت، یا معرفتى که از به کاربردن قواعد منطقى حاصل مى‏گردد، در حصول آنچه گفته شد، از دوستى و انس با خداوند کافى نیست و اگر به این‏ها توجه و انس به خداوند و دوستى او حاصل شود، سست بوده و پایدار نمى‏باشد.

اما آثار کامل و شایسته‏اى که در نفس از مداومت و پیوستگى بر آن اعمال حاصل مى‏شود ثابت و استوار خواهد بود، چه همانا میان نفس و بدن ارتباطى است و فعل و انفعالات آن‏ها در یکدیگر مؤثر واقع مى‏شود.

آیا هنگامى که عضوى را جراحتى برسد روان آدمى از جراحت متألم نمى‏شود؟ و بالعکس در مواقع هیجانات روحى و اضطراب‏هاى‏

روانى که در نتیجه عوامل مختلفى از قبیل مرگ عزیزان یا انجام کارهاى وحشت‏زا به انسان روى‏آور مى‏شود نمى‏بینى که اعضاى بدن نیز متأثر شده و قطعه گوشت میان پهلو و کتف به لرزه مى‏آید.

و به عبارت دیگر: عکس العمل خود را به صورت رعشه دست و پا یا پریدگى رنگ رخسار و غیره نشان مى‏دهد.

بنابراین، همان طور که قبلًا اشاره گردید، مقصود از وضع و تشریع عبادات این است که انسان به آن وسیله مدارج کمال را قدم به قدم پیموده و به صفات ملکوتى آراسته شود، آنچه مسلم است این که صورت ظاهرى هر عبادتى نقش و اثر مطلوبى در روح ایجاد کرده به موازات عبادات عضوى و اعمال جوارحى، آثار بسیار نیکویى در تنویر و اصلاحات نفسى از خود بجاى مى‏گذارد.

چنان‏که با حواس خود درک مى‏کنیم، طهارت ظاهرى در پاکى و روشنى نفس تأثیر دارد، مثلًا هنگامى که به وضو مى‏پردازیم و به وسیله این عمل به طهارت ظاهرى مى‏پردازیم، در خاتمه این عمل عبادى یک نوع حالت صفا و انبساط در روان خود احساس مى‏کنیم که این حالت قبل از انجام وضو در ما نبود و علت آن همان طور که اشاره گردید، ارتباط و پیوند میان روان و تن است و گرنه ظاهر بدن از عالم محسوس است و روح نظر به اصل فطرتش، از عالم ملکوت است و موقعیت آن در این بدن مانند کسى است که از موطن اصلى خویش دور گشته و غریب افتاده باشد، بنابراین هم چنان که از معارف نفسى آثارى به بدن فرود مى‏آید از اعمال جوارحى هم انوارى به سوى روح بالا مى‏رود.

حج، این عمل عظیم اسلامى و عبادى آنچه را که سایر عبادات در بردارد، شامل است، به‏علاوه ریاضت‏هاى خاصى را نیز دارا مى‏باشد که عبارت است از ترک وطن، رنج دادن به تن، گذشتن از مال، گسیختگى از آرزوها، تحمل مشقت‏ها، تجدید پیمان، حاضر شدن در مشاعر و آگاهى یافتن بر شعائر و دیدن آن‏هاست.

در افعال حج، خلوص نیت براى یاد خداى و روى آوردن به او به اقسام دیگر طاعات و عبادات نیز پدید مى‏آید.

با این که بعضى از اعمال حج امورى هستند که نفوس به حکمت و رموز آن آشنایى ندارند و عقول به معانى آن‏ها پى نمى‏برند (مانند افکندن سنگ‏ریزه به جمار و رفت و آمد بین صفا و مروه بر سبیل تکرار)، مع هذا نمى‏توان تردید نمود که احکام خداوندى همگى داراى حکمت بالغه و مصالح و منافع عالیه است، منتهى مصلحت بعضى از آن ها روشن و بعضى پنهان و برخى به نحوى است که بیشتر عقل‏ها به آن ها پى نمى‏برند و در این قسم است که نور کمال بندگى، به تمام حقیقتش محقق مى‏شود؛ زیرا در اعمالى که حکمت و مصلحتش ظاهر باشد، چون انسان فطرتاً مایل به کمال است، تمایل به انجام آن عمل پیدا کرده و خود این مطلب انگیزه‏اى براى انجام عمل مى‏شود و به فرمان‏بردارى کمک مى‏نماید و کمال و حقیقت بندگى به آن آشکار نمى‏شود.

اما احکامى را که خداوند مقرر داشته و عقل انسان از درک حقیقت آن عاجز است و به کنه معنى و اثراتى که بر آن مترتب است راه نمى‏یابد و طبیعت آدمى به آن انس ندارد، پذیرفتن آن نیست مگر به جهت صدور فرمان و قصد امتثال آن از حیث این که فرمان و دستور است و اطاعت آن‏ واجب مى‏باشد.

انجام این قبیل عبادات که در تزکیه نفوس و برگرداندن آن‏ها از مقتضیات طبع و بدى و ستم و مایل گشتن نفوس به خداوند متعال و آراسته شدن به اخلاق حضرتش تأثیر کامل دارد، شایسته است که برترین انواع عبادت باشد.

ندانستن حکمت و مصلحت، خصوصیات خواسته شده در برخى از عبادات، از حیث کمیت و کیفیت، براى بعضى از مردم باعث تعجب و حیرت گشته و علت آن همانا ندانستن حقایق رازهاى تعبدات و انوار مکنونه در مجاهدات است.

هر عملى که باید به قصد قربت انجام گیرد، هر اندازه که دور از تصرفات عقلى باشد- خصوصاً اگر انسى به آن عمل نباشد و کلفت و مشقتى نیز در بر داشته باشد- حصول مقام بندگى و تعبد به آن عالى‏تر و ارزنده‏تر است و به انجام این‏گونه عبادات است که جان آدمى در برابر حضرت حق تعالى قرار مى‏گیرد و در دو جهان به راهى که پایدار است، رهنمون مى‏شود.

چه عالى و شیرین است که انسان در برابر صدور تمام فرامین مولا- که سرچشمه در علم و عدل و حکمت او دارد و چیزى جز جلب منفعت براى انسان و دفع ضرر از او در بر ندارد- تسلیم باشد و آن فرامین، محض خاطر آن عزیز انجام گیرد و در درون و برون و ظاهر و باطن آدمى نسبت به آن فرامین هیچ چون و چرایى وجود نداشته باشد که چون و چرا کار متکبران و دورى از اجراى قوانین حق، راه مفسدان است.

پی نوشت ها:

(1). الأمالى: 616، مجلس التسعون، حدیث 4.

(2). الخصال: 1/ 167، حدیث 219؛ الأمالى، صدوق: 169، المجلس الثانى والثلاثون، حدیث 3؛ بحار الأنوار: 47/ 16، باب 4، حدیث 1.

(3). رجال الکشى: 330، حدیث 603.

(4). الکافى: 4/ 398، باب دخول الحرم، حدیث 1؛ وسائل الشیعه: 13/ 195، باب 1، حدیث 17552؛ بحار الأنوار: 96/ 192، باب 34، حدیث 3.